Van overleven naar floreren: “Het enige wat helpt, is een ander mens”

“Als het mentaal niet goed met je gaat”, begint Van Os, “vragen we of je even wil wachten. Je moet in de rij staan met je psychisch lijden. En waarop wacht je dan? Zorg? Aandacht? Verlossing? Dat zou mooi zijn. Maar je wacht op een intake. En dan een diagnose. Een specialist die zegt wat er met je aan de hand is. Er zit een probleem in je hoofd en dat moet verholpen worden. Daarvoor hebben we 250 therapieën beschikbaar, en zo’n 80 antidepressiva. Dat is wat we hebben om je hoofd te repareren.”

“We hebben onderzocht waar in Nederland mensen een beroep doen op de GGZ. In totaal is dat elk jaar een kwart van de bevolking, maar in bepaalde postcodegebieden zijn het er opvallend veel meer dan gemiddeld. Jaar in, jaar uit, altijd dezelfde postcodes. Als je inzoomt op die postcodes, dan zie je steeds hetzelfde. Mensen zijn er gemangeld door socio-economische omstandigheden, zoals armoede en schulden, zinloosheid en het gevoel dat er geen vooruitgang meer is. Daarom zeggen wij: mentale gezondheid is een politieke kwestie.”

Gevolgen van ongezond leven

Voormalig burgemeester van Rotterdam Ahmed Aboutaleb sluit daar met zijn betoog naadloos bij aan. “In een RIVM-rapport uit 1989 was het verschil in levensverwachting tussen Rotterdam Noord en Zuid 10 jaar. Dat was geen millimeter verbeterd toen ik aantrad als burgemeester. Het grootste probleem van Rotterdam-Zuid is dat mensen daar ongezond leven. Kinderen hebben een buikomvang van 2 tot 4 cm meer dan gemiddeld. Dat is een combinatie van leven in relatieve armoede, ongezond eten en onvoldoende bewegen. Een lidmaatschap van een sportvereniging kost een paar honderd euro per jaar, en daar komen nog kleding en schoenen bij. In Rotterdam-Zuid wonen evenveel mensen als in Eindhoven. Eindhoven heeft 3 gymnasia, Rotterdam-Zuid had er niet één. Tijdens een congres liet ik me ontvallen dat ik het liefst elke euro zou uitgeven aan onderwijs. Daar moest ik verantwoording over komen afleggen in de gemeenteraad. Ik moest vooral meer politie naar Zuid sturen, was de opinie daar. Meer repressie. Ik zei: volgens mij loopt er voldoende politie rond. Laten we een gymnasium bouwen.”

“Lang daarvoor werkte ik bij het ministerie van Volksgezondheid. De directeur-generaal vroeg me een keer: ‘Weet je wat de belangrijkste bijdrage ooit aan de gezondheidszorg is geweest? Niet de academische ziekenhuizen, niet de hoogleraren die onderzoek doen met openhartoperaties en dergelijke. Nee’, zei hij, ‘de belangrijkste bijdragen aan de zorg waren riolering en schoon drinkwater.’ Voorkomen dus, in plaats van genezen.”

Risicofactoren aanpakken is spectaculair succesvol

Preventie is ook wat Jim van Os de zaal voorhoudt als oplossing. “Van alle knappe koppen in het ziekenhuis is de cardioloog de meest gevierde. In 50 jaar tijd hebben cardiologen ervoor gezorgd dat hart- en vaatziekten niet langer doodsoorzaak nummer 1 zijn. Niet door zieke mensen te repareren, maar door risicofactoren aan te pakken. Preventie. Een beetje bewegen, op je bloeddruk letten, gezond eten en niet roken. Die aanpak is spectaculair succesvol. Als ze zich alleen hadden gericht op het fixen van hart- en vaatproblemen, hadden ze voor ongeveer 10% meer gezondheid gezorgd. Door in te zetten op preventie en gezond gedrag hebben ze een impact van 70% weten te realiseren.”

Reproductie van armoede tegengaan

Vanuit die overtuiging weet Aboutaleb uiteindelijk zijn gemeenteraad te overtuigen van zijn plannen. “Daaruit kwam het Nationaal Programma Rotterdam-Zuid voort”, herinnert de oud-bestuurder zich. “Dat werkt op tal van terreinen tegelijk: we slopen en bouwen woningen, we renoveren, we isoleren. We creëren werkgelegenheid, we leggen sportfaciliteiten aan. Er is inmiddels een olympisch zwembad, er is 40 miljoen euro geïnvesteerd in sportvelden. En dat gymnasium is er gekomen. Op Zuid is net zoveel talent als op Noord, dus moet je daar ook de infrastructuur brengen die aan dat talent tegemoetkomt. Omdat het absoluut noodzakelijk is om te investeren in het onderwijs, in de kinderen, om reproductie van armoede tegen te gaan. Want armoede is de basis van alle ellende.”

Van Os vertelt hoe IJsland kampte met een vergelijkbare problematiek van sociale ongelijkheid. “Er waren massale psychische problemen onder de jeugd. Alcohol, drugs, angsten. De oplossing die ze in IJsland bedachten was een mentaal weerbaarheidsprogramma, gericht op het versterken van gezinnen, het bevorderen van weerbaarheid op school, en het stimuleren van lichamelijke weerbaarheid via sport, spel en creativiteit. Er kwam een laagdrempelig systeem, waarin mensen via bijvoorbeeld sportclubs of natuurgroepen ondersteuning kunnen vinden. Allemaal gericht op mentale vitaliteit, de natuurlijke staat waarin ons gevoel op en neer gaat, maar waarbij er altijd sprake is van vanzelfsprekend herstel. Want dat is de definitie van vitaliteit. Zelfs als je daalt, kom je vanzelf weer omhoog. Dit geeft een gevoel van perspectief, dat er altijd toekomst is. Psychisch lijden ontstaat wanneer dit vanzelfsprekende herstel uitblijft. Je gaat naar beneden en komt niet meer terug. Mensen omschrijven dit als een eenzame tunnel: het voelt groot, machtig en dwingend, en je kunt het niet uitzetten.”

Per jaar 1% zorgbudget naar sport

“Armoede bestrijden doe je niet door mensen een extra tas boodschappen te geven”, vult Aboutaleb aan. “Er is maar één weg om reproductie van armoede tegen te gaan. Armoedebestrijding is onderwijs. Scholen die kinderen bovendien kunnen aandragen voor sportverenigingen, met alle spullen die nodig zijn om te sporten. We geven nu ongeveer 120 miljard uit aan de zorg, terwijl we maar 2% uitgeven aan preventie. Dus ik zou zeggen: haal nu van die 120 miljard elk jaar 1% af om dat geld te stoppen in sport. Dat is nog een brug te ver in Nederland. Maar het is wel de weg.”

Inzetten op verbinding

Van Os: “Als je een populatie gezonder wil maken, moet je niet alleen ziekte behandelen. Hetzelfde geldt op de werkvloer. Daar is 70% van het verzuim niet-medisch. Moet je dan de ziekte in het hoofd gaan repareren, of gaan we mensen weerbaarder maken met een heel uitgebreid mentaal weerbaarheidsprogramma? Na 50 jaar onderzoek weten we eindelijk wat helpt bij psychisch lijden. Als je in die tunnel zit, is de enige factor die je kan helpen een ander mens. Met elkaar gaan bewegen. Iets doen om eruit te komen. Inzetten op verbinding, contact maken met elkaar en – de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving riep er onlangs nog toe op – vertragen. Zoals Aboutaleb al zo mooi zei: ‘De beste mens, is hij of zij die klaar staat voor de ander.’”